Scuarciò

Custu Solinas mi praxit meda
7 Arbili 2021
squarciò

Dumìnigu 28 martzu 2021, lunis 29, martis 30, mèrcunis 31 e cenàbura 2 Arbili seu andau a mari a mengianu de is noi oras fintzas a is duas. No emu mai bistu unu mari de unu asulu aici lìmpiu, calmu e fridu che ghiàciu e cun dunu soli meda callenti aici chitzi e mi nci seu ghetau in mesu dònnia dia. In cudhas dias pighendi su soli mi seu amentau de cust’arrogu chi emu scritu a pitzus de su mari scenegiau in su lìbburu.

 

In s’interis ca lompu innia, a pustis de èssiri abarrau prus de unas cantu oras in màchina, a sa bidha e fiat chitzi meda casi ogus a is ses e mesu de a mengianu. No fiat giai, seus in s’ierru, obrèsciu e mancai emu pòtziu biri su spanigadroxu e a pustis su soli bessendindi de su mari lìmpiu e frimu chi pariat prumu scallau-callau.

Ndi calu illuegus e smàsciu a manu dereta e fatzu trexentus ancadas lestras e unu pagu “a ancadas longas”. Casi trexentus passus. Dipendit de s’ancada chi unu arrennescit a fàiri e a dha mantenni arregulari po trexentus bortas, chentza de fadhiri unu centìmetru. Serenti a sa banchina, s’oru de su portu, apatigu s’imperdau chi est arrùbiu-taulàciu e a su pìtziri-pìtziri, in s’oru, truncat cun granitu, granitu sardu, chi est grai meda fintzas a sa bisura. Custu assentat sa làcana de su mari cun sa terra de Upàise. Is trexentus passus funt acabbaus, e torru a smàsciai sèmpiri a manu dereta. Sigu su muru de duus metrus de artària de sa diga, s'arrogu de sa diga bècia, muru artu, ladu e callenti de su mengianu candu dhu fertit su soli.

Aici fiat su noti passau e sceti candu passu a innantis de cudhus lantionis mannus e bàscius medas, apicaus in custa murialla, mi ndi seu atzicau candu nci femu passendu acanta ca dh’intendu s’àiri callenti lompendimia a su tzugu. Mi seu girau, e incruau unu paghedhu, castiendi custus lantionis bàscius e mannus medas chi spatinant, spraxint, su callenti.

Sighu a caminai unu pagu prus a bellu, a una parti biu is barcas de dònnia arratza, artària, mannària e culori. Duxentus metrus funt acabbaus, acabbat fintzas su murallioni, e a manu dereta e a manu manca acabbant is barcas. Una pigadedha de pagus metrus, casi binti, e seu prontu a smasciai a manu manca custa borta. Seu in bellu de mesu a su mari. Centu metrus e seu in sa punta de su molu pitichedhu de su portu innui brintant is barcas, is batellus de is piscadoris. In cudhu prus mannu brintant sceti is traghetus po Porteiscusi e Calasera. Ma in custu piticu si ndi bint una meca de barcas: de is prus piticas, cun tziedhus bécius arremendi e castiendi su fundu circhendi pripus o is logus innui ant ghetau is nassas; de is prus mannus chi trumbullant totu su mari incotiu in is digas de su portu, chi bandant a tesu po fàiri sa pisca in su mari mannu, su mari biu. Centu metrus e billu bessendinci unus cantu barconis cun sa mùsiga de is motoris chi arrentronant meda su mari sbuidu e sa bidha chi est mesu dromia. Torru agoa e impunnu a su bratzu prus longu de sa diga noa e bentosa, ca est chentza de is murus artus duus metrus po arreparai is barcas de su bentu. Sigu e lompu a sa punta a su lampalluxi de su lantioni birdi. Apu fatu àterus sexentus passus. Chi femu calau in sa pratza manna de sa bidha, de innia fintzas a su lantioni birdi chi fàiri su lampalluxi po sinnalai a is traghetus de aguantai custa manu brintendi e bessendi de su portu, emu fatu in totu milliecuaturuxentus passus.

Assumancu deu creiat de aici, ma no fuat berus. Su contu no torràt poita deu dhus emu contaus cun is ancadas a ghetadas curtzas. De eriseru fiant sceti noixentus passus a sa brintada de su liscinedhu de ferru imperau, stérriu in terra, po fàiri brintai is màchinas e is personis in su traghetu. Seu fuedhendi de su traghetu chi ti nci lompit a Calufuote, Upàise, e deu seu fendi custu tretu de passillada, impressia, in mesu a su mari cun su bentu estu chi mi nci scudit a lòmpiri atesu in fundu-fundu innui acabbat su molu, fintzas a su lantioni chi fait lampalluxi birdi.

A sa smasciada po torrai agoa a sa bidha, stumbu is càrigas in su fragu, mai inténdiu in cuàturu mesis de passilladas in sa diga, chi intendu in s’àiri cun su bentu chi frungit unu paghedhu su sprigu de su mari. Custu arrancu, nossi custu nuscu, est s’arzillu”, aici dhu tzerriant in tabarkinu, mi ndi fiat lòmpiu a is càrigas e custu fragu, chi deu dh’assimbillu a su chi tenint is arritzonis sperraus, mi parint arrastus lèbius de durcioris chi deu no iat mai inténdiu.

Custu est su contu de sa passillada fata in s’interis, e scrita a su cras, de èssiri lìgiu su lìbburu de Francu Solinas “Scuarciò”, trabballu torrau a imprentai po is editzionis de s’Ilissu” sa domu prentadora nugoresa. In su lìbburu nci funt fintzas unus cantu àterus contus giai bessiu e pubrigaus de Solinas. Scuarciò” est s’arrumanzu, e a pustis sa scenegiadura, po su filmu bessiu cun s’arrètulu “Sa longa arruga asula” contivitzau cun Gìliu Pontecorvo nodiu arregistu de importu mannu meda po èssiri girau su film, sèmpiri cun Francu Solinas a scenegiadori Sa gherra de Alighera” o The battle of Algiers”. Su contu de Scuarciò” est su prus mannu, prus longu, de is àterus chi nci funt in custu lìbburu, totu si tenit, nci capit, in pagu de prus de centus pàginis e catòdixi capituledhus. Si ligit in dunu sùspidu, deu dh’apu fatu in duas oras e mesu, siat po sa bellesa de s’istòria e siat po sa bellesa de su logu innui fuemu passillendi e ligendu cun su nuscu de su mari chi mi ndi preniat is càrigas.

Ma est sa pratichesa e bonesa de su scriri de Francu Solinas chi ti fait brintai, che a biendidhu, a intru de su mari de sa Gadhura de sus, de is insuledhas de s’Amadhalena innui est contau e girau su filmu. Logus chi issu iat cannotu, fut nàsciu in Castedhu, candu iat disterrau innias cun sa famìllia, in sa pitichesa, ca su babbu nci fut lòmpiu po trabballai. Ma sa dia chi fuemu ligendumia s’arrumanzu mi ndi seu curtu a sa diga a ancadas lestras po mi lìgiri su contu de su mari, in mesu a su mari cun s’arrastu de nuscu, s’arzillu”, de arritzonis in is càrigas. A sa scola ex Maistralis iant fatu unu allobamentu cun àteras scolas de Cuntinenti po lìgiri literadura, e iant postu su tema de su Mari”, contus de mari, sa literadura de mari. Una surra de lìbburus inditaus, ma mancu un’arrètulu de cosa sarda, pensada, bivia, contada, scrita apitzus de su mari “nostrum de nosu”. Possìbbili ca no si s'iat mai scritu nudha de mari in Sardìnnia?

Toh! Est intzaras chi mi fiat amentau de s’ùrtimu lìbburu scritu, nd’emu inténdiu fuedhai a su Maistraxu de Segundu Livellu in Lingua, Filolugia e Literadura de Sardìnnia” de s’annu 2006, e bessiu unas cantu dias primu de s’acabbu de is letzionis in su mesi de Axrolas. Su lìbburu est cudhu de su prof. Pepinu Marci, lìbburu scritu apitzus de s’istòria de sa literadura sarda, fintzas cudha scrita e pubrigada in lìngua sarda; ma s’arrecensidura e su trabballu de Marci arrétulau, In mesu a totu is lìnguas de su mundu”, est scritu sceti in itallianu. Bregùngia! In custu lìbburu Pepinu Marci iat lastimau ca no s’agatit prus su lìbburu de Scuarciò”, ndi fut bessia sceti una prentada e de meda po mori de sa, “Feltrinelli, Milanu 1956”.

Ita bellu su filmu apitzus de s’arrumanzu bistu de mei a piticherredhu e m’est abarrau beni a menti, ca bivemu in dunu logu de Bombarderis”, aici dhus tzerriat Francu Solinas. “Bombarderis” chi andant a piscai, e apustis bendi, su pisci pigau, sparau, a bomba. In su bixinau de Sa Prama, innui bivemu disterrau de Pauli illuegus candu dh’iant acabbada in su 1965, est unu Bixinau a tretu de mesu de su Poetu, de Brugu sant’Elias, de su Bixinau de is Salineris; dhu incotit e dhu làcanat de Castedhu su canali de Mamarranca. In cudhus tempus intzaras, Mamarranca, fiat prenu de pisci e de is vaporetus chi tragant is batellus càrrigus de sali. A pustis custu trabballu dhu ant a fàiri cun su trenixedhu. Sa crésia de santa Maria pesada innui, fintzas oi, s’atobiant is duus canalis cudhu chi lompit de Pauli-Pirri e cudhu chi lompit de su Poetu adhia de su stàdiu béciu de s’Ampsìcora. Intzaras, de a pitichedhus, andamus in cambarada a fàiri su bànniu a "sa saludi", aici si naràt a dhu fàiri spullincus, ca no si costumada de imperai e ni nci fiat dinai po comporai is slipisi.

De Sa Prama, a pei, podemus aici andai a sa Primu frimada de su Poetu, candu su Poetu fudi su Poetu e no unu barrixedhu, longu casi otu kilòmetrus che a imoi. A su meria andamus a sa Spiagedha o is Pontonis, de innui si carrigàt su sali de is trenixedhus a is navis. Custu est s'arrogu de mari innui si parat e si sprigat, oi, su stàdiu nou de Brugu sant’Elias.

Ingunis si bombardàt cumenti faint in Scuarciò” in su lìbburu e si bidit in su filmu. Medas bortas intendemus su tzàchidu mannu de sa bomba longu e forti che unu carannannai. Una meca de bortas eus agatus in s’oru de su canali de Mamarranca is botuledhus de cunserva imperaus po dhus carrigai a bruvura po is bombas de is “Bombarderis”.

Custu eriseru, ma oi?

Duas oras e mesu po lìgiri s’arrumanzu a luxi de su soli e in ùrtimus is duus capìdulus lìgius a su noti asuta de is lantionis chi nci funt in su portu e sétziu in sa banghita. M’est praxu meda su contu de Scuarciò” e sa bellesa de s’abbilesa de su scenegiadori famau chi est Francu Solinas si bit, ca su chi ligis est che chi dhu biast. Su chi issu si contat, in s’interis chi dhu ligemu in mesu a su fragu, nossi prus mellus su nuscu, de su mari, de su murrùngiu de su mari, de su tràfigu de su mari de is traghetus po Portuaiscusi e Calasera, chi partint e lompint dònnia mes’ora. Is piscadoris chi furriant cun is barcas, barconis e batellus a s’acabbu de sa giorronnada de trabballu. In s’interis ca Scuarciò” est ghetendi sa bomba, deu seu lòmpiu a s’acabbu de sa diga a su lantioni de su lampalluxi birdi in sa buca de su portu.

Issa, sa bomba, in su lìbburu calat abellu abellu chi parit lèbia che pinna bolendi in s’àiri e sighit a nci afungai dereta. Immoi labai, intendei, su tzacu insurdau, allupau, de su mari etotu, s’àcua chi s’imbudhit torrendindi apitzus che a una berrina, is piscis chi torrant a pillu cun sa brenti unfrada, furriotus de vida e de morti.

No scis ita sabori tenis su pisci sparau a bomba?

Si biis ita bonu chi est?

Est berus!

Aici naràt e sciit sa genti chi comporàt su pisci de is "bombarderis". Ca su pisci no morit trumentau che a candu dhu piscas pigau, arrèsciu e apicau a su gamu, o arrèsciu in s’arretza. Aici issu e tenit totu su tempus de si fàiri, nareus po si comprendi mellus, su sànguni malu; ma sparau a bomba no tenit su tempus de s’aferenai cun s’adrenalina sa petza dilicada de issu e totu.

Sa domu de Scuarciò”, sa famìllia de “Scuarciò” is amigus de issu: Tresdentis e Santamaria, is fillus de Scuarciò”: Antoni e Bore, su mari, is barcas, is motoris, su marisciallu de is carabbineris, “Cagaprajas” Caccaspiagge”, fatu a s’antiga chi portàt arrespetu fintzas po is aremigus o “Bombarderis”. Ma a pustis cun sa modernidadi de su finantzieri nou lòmpiu cun su motuscafu nou e mannu meda. Duus òminis e duas gineratzionis difarentis. Duas maneras de fàiri su “Bombarderi”. Su chi issu si contat, naramu innantis, est su contu de sa vida e de sa morti de is òminis de mari e si bit beni in su filmu cuncodrau apitzus de s’arrumanzu.

Po cumprèndiri s’importu mannu meda de cust’òmini mannu, Francu Solinas, issu at scenegiau custus filmus chi funt brintaus in s’istòria de su cìnama mundiali, labai innoi a sighiri sa tàula chi dhu pertocat:

 

Fentanas criadas, cun Luisu Comencini 1950.

Sa fémina prus bella de su mundu, cun Arrobertu Z. Leonard 1955.

Bella no pràngias, cun Dàvidi Carbonari 1955.

Sa longa arruga asula, 1956 cun Gìliu Pontecorvo. (Scuarciò).

Sa gherra de s’Alighera, 1957 cun Gìliu Pontecorvo.

Umbras biancas, cun Nicholas Ray 1959.

Kapò, cun Gìliu Pontecorvo 1959.

Madame Sans-Gene, cun Cristianu Jacques (Cristian Maudet) 1961.

Srabadori Giullianu, cun Francu Rosi 1961.

Vannina Vannini, cun Arrenatu Rossellini 1961.

Una vida de violéntzia, cun Pàulu Heusch e Brunedhu Rondi 1962.

Is Sordadissas, cun Valèriu Zurlino 1965.

Quien Sabe, cun Domianu Damiani 1966.

Mercenàriu, cun Sèrgiu Corbucci 1968.

Tepepa, cun Giùliu Petroni 1968.

Cueimada, cun Gìliu. Pontecorvo 1969.

S’Amerikanu, cun Constantinu Costas-Gravas 1974.

Su suspetu, cun Francu Maselli 1975.

Mr Klein, cun Josephi Losey 1976.

Giuanna, cun Gìliu Pontecorvo 1955.

Hanna K, cun Constantinu Costa-Gravas 1983.

 

francudefabiis

© RIPRODUZIONE RISERVATA
Tags